Sinteza u Vojvodini

Autori: dr Zdravko Rajčetić, Vladimir Mitrović

Uvod

Pokret Sinteze, kao oblik javne umetnosti na prostoru Vojvodine i Jugoslavije, pojavio se sredinom pedesetih godina prošlog veka povezivanjem arhitekture, urbanizma, likovnih i primenjenih umetnosti. Njeni principi su aktivno primenjivani više od tridesetak godina i, za to vreme, Sinteza je postala jedan od reprezenata jugoslovenskog puta razvoja samoupravnog socijalizma, njenog otvaranja prema svetu i modernizacije društva, politike, privrede, ali i kulture i umetnosti, koja je između ostalog vodila i ka obnovi građanskog života.

Posebno u Vojvodini, tragove Sinteze možemo pratiti od 1953. godine kada je na inicijativu Jožefa Ača i Imrea Deviča osnovana Slikarska kolonija u Bačkoj Topoli. U Koloniji u kojoj su radili umetnici iz gotovo cele Jugoslavije, i tada su isključivo slikali u pleneru, da bi 1956. godine Ač oslikao zidnu „dekoraciju“ u fiskulturnoj sali Osnovne škole „Čaki Lajoš“ u Bačkoj Topoli. Ovim činom, po rečima Lasla Slivke, počinje novo razdoblje u životu Kolonije čiji je rad ubrzo uticao i na donošenje odluke Skupštine opštine Bačka Topola, 1956. godine, da u svoj Statut unese obavezu finansiranja likovne sinteze. Shodno članu 162. Statuta stavljena je odredba kojom se budućim investitorima nalaže da prilikom gradnje administrativnih, sudskih, društvenih, kulturnih i drugih objekata na teritoji opštine osiguraju sredstva koja će se prema propisima Skupštine opštine upotrebiti za likovnu obradu određenih površina na zgradama, u duhu sinteze arhitekture i likovne umetnosti. Kao posledica ovih težnji, već 1957. godine održano je i prvo savetovanje u okviru Kolonije na kojem se raspravljalo o problemima savremenog likovnog života. Već sledeće godine otpočeo je rad „Zimske kolonije“, u kojoj je i zimi i leti radilo tridesetak umetnika. Osnovna ideja okupljanja bila je uvod u realizaciju velikog prostornog projekta čiji je osnovni cilj bio podizanje kulturnog nivoa života građana i njihovog estetskog ukusa. Ovako promovisan pokret javne umetnosti pod programskim nazivom „mala sinteza“, svake godine je privlačio značajan broj umetnika iz cele Jugoslavije, a najviše sa područja Vojvodine i Beograda, koji su u atmosferi bačkotopolske kolonije pronašli dodatni podsticaj za izražavanje ličnih ali i kolektivnih poetika. Rezultati uloženog napora ubrzo su bili vidljivi na terenu, kako u samoj Bačkoj Topoli tako i u okolnim opštinskim mestima (npr. Panonija). U to vreme su fasade i enterijeri mnogih javnih zgrada ukrašene sa slikanim muralima, mozaicima, tapiserijama i zidnim aplikacijama od keramike. Pored toga, hortikulturno i urbanistički su uređene prostorne celine u eksterijeru, poput, fasada, parkova i malih trgova, koje su dodatno oplemenjeni likovnim elementima.

Ideja sinteze u Jugoslaviji

Sinteza se kao novo razmišljenje u arhitekturi i njenom sjedinjavanju sa likovnim i primenjenim umetnostima, ali i o novoj ulozi javnog prostora u svakodnevnom životu građana, osim u Vojvodini, razvijala i u drugim delovima Jugoslavije, uglavnom zbog ulaganja u velike državne projekte: hotele i ugostiteljske objekate, bolnice, škole, sudske i druge javne prostore. Ovom graditeljskom korpusu treba pridružiti urbanističke i spomeničke celine posvećene tekovinama NOB-a, urbanistički i hortikulturno oplemenjene fabričke krugove, parkove i javne bašte u različitim urbanim celinama. Poručioci su najčešće bili iz sfere lokalnih organa vlasti poput opština i mesnih zajednica, privrednih subjekata i organizacija građana. Bez značajnijeg političkog diktata, Sinteza se u Jugoslaviji strukovno razvijala od strane dobro motivisanih pojedinaca koju su stvarali na polju arhitekture, likovnih i primenjenih umetnosti. Kao uspešni primeri Sinteze na prostoru Jugoslavije ističu se projekti poput uređenja velikog parka u Vrnjačkoj Banji, u Aranđelovcu (’’Mermeri i zvuci’’) i kruga fabrike „Prvi maj“ u Pirotu, izgradnja memorijalnog kompleksa na Sutjesci, centra Skenderija u Sarajevu, hotela „Maestral“ u Brelima (Hrvatska), ali i urbana modernizacija mesta Čelarevo.

Razloge zašto je sinteza kao novo razmišljanje u arhitekturi masovno prihvaćena treba tražiti u pragmatičnom odnosu arhitektonske prakse prema stvarnosti, dakle u samom odgovoru struke na monotonu graditeljsku sliku iz pedesetih godina prošlog veka: „Konfekcijski način gradnje koji je zavladao u oblasti graditeljstva pedesetih godina snažno je podsticao nezadovoljstvo, prevenstveno u umetničkim krugovima. Trebalo je, dakle, tragati za rešenjima koje će na različitim nivoima značajnije unaprediti integraciju umetnosti (mozaik, murali, keramoskulptura) i arhitekture.“

O ovom integrativnom svojstvu posleratne arhitekture koja je egzistirala kao dinamički i inovativni fenomen dvadesetog veka, Slobodan Jovanović je u svom eseju „Misao, ambijent, vreme, sinteza i stvarnost“ iz 1977. godine, zaključio sledeće: „Savremena arhitektonska misao ne izražava se, dakle, kroz primat ili, možda, nagoveštaj dominacije bilo koje varijante nekog ‘izma’, već se čita u kontekstu opštih dešavanja i dinamičnih kretanja savremenog društva. Njena vezanost za ta kretanja uvek je bila evidentna, ali nikad ili retko kada toliko zavisna od njih kao što je to danas činjenica i kao što je na nizu primera uočljivo.“ Sa ovog polazišta Jovanović dolazi do stava da je ideja sinteze arhitekture i umetnosti, u svetskim razmerama evoluirala od stava CIAM- a, koja je kao uticajna međunarodna organizacija, arhitekturu videla kao društvenu delatnost čije ukupno dejstvo može politički i ekonomski promeniti svet. U jugoslovenskim okvirima, Jovanović je kao promotera ideje o Sintezi obeležio hrvatskog arhitektu Vjenceslava Rihtera (1917 – 2002) za koga je istakao sledeće: „Neka dela i potezi naše arhitektonsko-urbanističke teorije i prakse dokazuju da je bilo opravdano kada je jedan od propagatora i boraca za sintezu u nas, arhitekta Rihter, konstatovao još 1954. da je u nas tzv. likovna sinteza postala uslov progresivnog kretanja arhitekture, plastike i slikarstava i da je potrebno njihovo jedinstvo, naravno na novim osnovama.“

Vrnjačka Banja
Aranđelovac
Pirot
Sutjeska
Sarajevo

Likovna sinteza Vjencislava Rihtera

Rihter je svoja razmišljanja o Sintezi, formirao, najverovatnije, 1950. godine, tokom svog jednomesečnog boravka u SAD-u, gde je u Čikagu posećivao Institute of Technology koji je baštinio ideje Moholji Nađovog (Moholy-Nagy, László) Instituta za dizajn, a zatim i u Njujorku. Osim što je bio arhitekta, Vjenceslav Rihter je dizajnirao izložbene paviljone, bavio se slikarstvom, crtežom i grafikom, takođe je bio skulptor, i kao svestran stvaralac držao se pristupa „koji mu je omogućavao sagledavanje svakog projekta kao kompleksnog problema koji se ne može zadovoljavajuće riješiti isključivo pogledom samo s pozicija jedne struke.“ Rihter je lične teorijske postavke, o kako je on označio – „likovnoj sintezi“, izneo i u dva, po stručnoj javnosti uticajna eseja: „Predmet kao prostorni subjekt“ iz 1954. godine i „Prognoza životne i likovne sinteze kao izraza naše epohe“ iz 1965. godine. Delujući u sopstvenim teorijskim koordinatama, Rihter je od 1950. godine okupio oko sebe istomišljenike, grafičke dizajnere Ivana Picelja i Aleksandra Srneca i arhitektu i teoretičara dizajna Zvonimira Radića. Grupi se tokom 1951. godine priključuju arhitekti, slikari i grafički dizajneri Bernardo Bernardi, Vlado Kristl, Zdravko Bregovac, Božidar Rašica i Vladimir Zarahović. Složni u istom cilju, ovi stvaraoci su iste godine osnovali uticajni EXAT 51 (Experimentalni atelije), preko koga su dalje širili ideje likovne sinteze na prostoru Jugoslavije. Rihterovo veliko delo je i Paviljon Jugoslavije na Svetskoj izložbi u Briselu (1958), dve godine kasnije premešten, sa promenjenoj nameni i dalje postoji.

Sinteza, socijalističko samoupravljanje i problemi rada

Dodatnom teorijskom i praktičnom učvršćivanju Sinteze u Jugoslaviji doprineo je i niz stručnih simpozijuma, poput, beogradskog iz 1963. godine, zatim simpozijumi u Vrnjačkoj Banji 1973. i 1980. godine, i u Čelarevu 1977. godine. Osim što su popularisali ideju sinteze među profesionalcima, ova okupljanja bila su prilika da se pruže izvesni konceptualni i ideološki pravci razvoja ovog vida promišljanja o arhitekturi i umetnosti. Tako na primer, Prvoslav Ralić 1980. godine na simpozijumu u Vrnjačkoj Banji, o Sintezi govori kao o utopijskoj paradigmi obnove starih socijalističkih ideja o oslobođenom čoveku, putem „projekta novog prostora“ koji „vraća urbani problem u marksisitičku teoriju revolucije.“ U realizaciji Sinteze Ralić je kao učesnike bez prava prvenstva video: arhitekte, slikare, vajare, urbaniste, građevinare, ali i političare, filozofe, humaniste, ekologe, koji su trebali biti usmeren i ka jedinstvenom cilju zasnovanom na načelima udruženog rada,(a ne podele rada) i samoupravnog socijalizma: „Očigledno je da se pokret sinteze mora oslaniti na proces prevazilaženja klasnog karaktera rada s jedne strane, a sa druge na razvojne odredbe koje nosi borba za samoupravni rad.“ Ralić je sa humanističkih pozicija ukazao na činjenicu da je Sinteza u Jugoslaviji doživljena kao protivteza nizu društvenih problema rada, poput vladavine kapitala i profita (dakle, klasne podele rada), zatim dominacije industrije i naučnotehnološke revolucije, za koje se tada mislilo da opterećuju socijalističku samoupravnu praksu arhitekture i urbanizma: „Sinteza u stvari sređuje haos čula i potreba, unosi jedinstvo u rasparčan ljudski rad, sprečava da ljudi žive pogrešno zajedno i pogrešno samotno, ratuje sa čovekovim egoizmom kao epifenomenom privatne svojine i, ako hoćete, a što da ne, stvara pravi prostor za sve razvijenije osećanje ljudske ljubavi (ako se politika stidi da govori o ljubavi, bar pokret Sinteze to ne mora da čini).“

Ideja sinteze u Vojvodini

Veći broj relizacija Sinteze na teritoriji Pokrajine ukazuju i na njihovu koncepcijsku povezanost sa mađarskom secesijom, koju su kao deo svog kulturno-istorijskog nasleđa najviše baštinili umetnici i poručioci sinteze sa krajnjeg severa, gde je ova vrsta izraza u najgušćoj koncetraciji i bujala. U okrilju ovog regionalnog (nacionalnog) stila, formirano je gledište o likovnoj umetnost kao arhitektualnoj dekoraciji, čiji su i danas živi primerci sa početka dvadesetog veka, tokom pedesetih i šezdesetih godina usklađeni sa modernističkim postavkama o mestu likovne umetnosti u funkcionalnoj arhitekturi. Takva rešenja su u najvećoj meri nastala kao rezultat rada Kolonije u Bačkoj Topoli, i u okviru prostornog uređenja i graditeljstva u Subotici, na Palićkom jezeru, Kaštelu u Panoniji, u hotelu „Royal“ u Senti i dr. Ovde se pre svega misli na one primere, „aktera koji su sintezu shvatali kao intervenciju oblicima likovne umetnosti na već postojećim oblicima graditeljstva…“ Dela koja se nalaze na ovoj liniji shvatanja likovnosti i prostora najčešće prepoznajemo u formi keramoplastike, zatim mozaika, vitraža, slikanih murala i prostorne plastike.

Međutim, ono šire što je donela secesija, ali sad na internacionalnom nivou, predstavlja obnovu umetničkog zanatstva. Ovaj postulat je u istorijskom smislu iniciran još kod pokreta arts and crafts,a zatim razvijan kod art nouveau i posebno bečkog jugendstila i to u kontekstu realizacije vagnerijanskog shvatanja proizvođenja totalnog umetničkog dela kao sinteze različitih umetničkih sredstava. U Vojvodini je i pre Drugog svetskog rata postojala bogata tradicija umetničkog zanatstva, posebno u centrima poput Novog Sada, Sombora, Subotice, Sremske Mitrovice, Zrenjanina.

Reljefi i skulpure na fasadama
Mihalj Kara
Karlo Baranji
Zlata Markov Baranji

Nakon rata, uprkos vladajućim etatističkim trendovima uvođenja socijalističkog kolektivizma i nasilnog prekida sa daljim razvojem predratne tradicije građanskog života, duh starog zanatstva je tinjao sve do 1951. godine. Sa nastupom liberalnijih društvenih odnosa u državi, stvorena je pozitivna atmosfera za njegovo rasplamsavanje; npr. drvorezbarska radionica Janoša Sotera (1902-1991) i limarska radionica Radovana Ćesarova u Novom Sadu, knjigovezačka radionica „Ivković“ u Novom Sadu, tapetarska radionica „Konstatinović“ iz Sremske Mitrovice, somborska radionica stakla „Stanišić.“ Proces restauracije umetničkih zanata ali i starih tehnika iz domena narodne umetnosti, kod pojedinih posleratnih umetnika (npr. drvorezbar Janoš Soter, dekorativni slikar Pavla Ružička (1888-1965), umetnički limar Radovan Ćesarov i Katinka Kovačević Evinger (1904-1990), prva primenjena umetnica u Vojvodini koja je bila poznata po umetničkoj obradi tekstila i kože) i retkih institucija (npr. u Novom Sadu Industrijska i zanatska škola, Škola za primenjenu umetnost, Viša pedagoška škola i Ustanova za izradu tapiserija „Atelje 61“) bio je dovoljan zamajac da u svojim istraživanjima ožive postulate „stare škole“. Kod ondašnjih aktera bila je uočljiva potreba za stvaranjem unikatnih rešenja koja su težila ka tehničko-tehnološkoj i planskoj uklopljenosti u sasvim nove prostorne celine sa visokim stepenom autonomije u izradi umetničkih objekata, u Novom Sadu, Čelarevu, Zrenjaninu, Vršcu, Žabalju. Tako su nastajala dela u tradicionalnim tehnikama, poput: vitraža, matiranog stakla, mozaika, umetničke keramike, duboreza, kovanog i livenog gvožđa, umetničke obrade kože, bakra stakla, tapiserije i dr. Ovakav likovni rad i njegova organizacija, većinom je počivao na širokoj kreativnoj slobodi umetnika u realizaciji, ali je bio i moguć zahvaljujući međusobnom razumevanju umetnika i arhitekta u vezi funkcije prostora i njegove estetike. Pomenimo i to, da je pored navedenih likovno-arhitektonskih faktora, na razvoj sinteze u Vojvodini uticala istorija urbanističkog planiranja naselja, što je posebno bilo vidljivo u Bačkoj Topli, Panoniji, Čelarevu, Novom Sadu, Subotici i Bečeju.

Istorija Sinteze u Vojvodini po Mitrovićevom mišljenju počiva na idejnim postulatima jedne građanske kulture predratnog Bauhausa koji su u ambijentu kolonije u Bačkoj Topoli dodatno oplođeni. U prilog ovoj tezi ide i pretpostavka da je ideja sinteze u Vojvodinu „ušla“ posredstvom grafičara i profesora na Akademiji primenjenih umetnosti u Beogradu, Dragoslava Stojanovića-Sipa (1920-1976). Kao jedan od najglasnijih i najuticajnih zastupnika posleratnog Bauhausovog konstruktivizma u Srbiji, Sip je bio i blisko povezan sa njegovim hrvatskim zagovaračima – članovima grupe EXAT-51 (Arsić). Najverovatnije da je Sip ideje o Sintezi širio i svojim konkretnim učestvovanjem u brojnim likovnim kolonijama u Vojvodini, posebno u Bačkoj Topoli, od čijeg je osnivanja bio prisutan i veoma aktivan.

U pokušaju da odgonetne šta jednu Sintezu zaista čini Sintezom, a uzimajući u obzir praksu sa prostora Vojvodine, istoričar umetnosti Đorđe Jović donosi sledeći zaključak: „Za sintezu je potrebno mnogostruko povezivanje da bi ona bila i stvarna sinteza. Potrebno je imati ideje, interdisciplinarnu akciju i jasan cilj i da sve zajedno čini određen program.“ Čvrstina veze o kojoj Jović piše, u Vojvodini je bila institucionalizovana kroz međusobnu saradnju samostalnih arhitekata, arhitektonskih biroa, Udruženja likovnih umetnika primenjenih umetnosti i dizajnera Vojvodine (UPIDIV) i Savez udruženja likovnih umetnika Vojvodine (SULUV), ali i kroz posebno zalaganje pojedinaca iz redova ovih organizacija čiji je rad, između ostalog, doprinosio afirmaciji likovnih i primenjenih umetnosti na prostoru Pokrajine. Upotreba Sinteze je dodatno oplođena i samom činjenicom da su mnoge arhitekte – realizatori Sinteze u okrilju UPIDIV-a, tražili rešenja za novopostavljene probleme u praksi. Osim toga, ove strukovne organizacije su predstavljale i prirodnu sponu između investotora i stvaralaca, što se odrazilo i na visok kvalitet ovih dela. I konačno, ne treba zaboraviti ni veliku ulogu investitora, koji su imali dovoljno sluha i hrabrosti da ovaj koncept rada prihvate i finansiraju.

Gabor Silađi (Ur.), Umetničke kolonije u Vojvodini (1952-1972), Likovni susreti, Subotica, 1973.
Ipacs Jozsef, Dvadeset godina Umetničke kolonije u Bačkoj Topoli (1953-1973), Subotica, 1973.
Đula Federer (Ur.), Umetnička kolonija u Senti, Forum, Novi Sad, 1980.
Đorđe Jović, Sinteza, Izložba ostvarenih oblika Sinteze u Vojvodini 1953-1980, katalog izložbe, Savremena galerija UK Ečka, Zrenjanin, 1981.
Momčilo Karanović, Čelarevo 1945-1996, Čelarevo, 1997.
Donka Stančić, Vitraži: Novi Sad, Petrovaradin, Sremski Karlovci, Futog, Optinski zavod za zaštitu spomenika kulture, Novi Sad, 1997.
Miško Šuvaković, Dragomir Ugren (Ur.), Evropski konteksti umetnosti XX veka u Vojvodini, Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 2008.
Vladimir Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010.
Vladimir Mitrović, Zdravko Rajčetić, Uroš Nedeljković (Ur.), Na ramenima velikana: UPIDIV 50 godina, UPIDIV, Novi Sad, 2015.
Zdravko Rajčetić, Vladimir Mitrović (Ur.), UPIDIV 50 godina. Tom 2. 50 godina primenjenih umetnosti u Vojvodini, UPIDIV, Novi Sad, 2017.

Primeri dobre prakse gradova Vojvodine

Kao inicijalni, ali i celovit prostorni projekat, Kolonija u Bačkoj Topoli zauzima posebno mesto u razvoju Sinteze u Vojvodini. Zahvaljujući grupi entuzijasta, Sinteza je ovde primenjivana kao likovna aktivnosti, sa unapred definisanim statutarnim rešenjima. U prvo vreme je realizovana u okviru poslova likovnog oplemenjivanja već postojećeg javnog prostora, dok je u kasnjim etapama, od šezdesetih godina prošlog veka, sprovođena planski. Ova vrsta „intervencije“ dala je vredna rešenja koja su pomerila i samu tačku gledišta kada je reč o funkciji likovne umetnosti u svakodnevnom životu običnog čoveka, pogotovo takvih primera koji pripadaju korpusu tzv. visoke umetnosti. Zbog delikatnosti visokopostavljenih ciljeva, u Bačkoj Topoli je sa uspehom postignut balans između, s jedne strane, visoke vrednosti ostvarenih primeraka umetničkih dela i sa druge strane, njihove svakodnevne funkcije, koja se u ovom slučaju može protumačiti kao prostorna dekoracija. Zato slobodno možemo zaključiti da su akteri Kolonije u Bačkoj Topoli svojim učeščem proizveli, ne, isključivo, novu likovnu vrednost, već i prostornu i arhitektualnu dekonstrukciju koja je u komparativnom smislu bila u trendu sa tadašnjim aktuelnim zapadnim uzorima (npr. Zapadni Berlin).

Brojni primeri ukaziju na ove tvrdnje: u dvorištu osnovne škole „Bratstvo-jedinstvo“ 1965. godine postavljen monumentalni keramički obelisk, autora Miloša Bajića , dok je u enterijeru apliciran kameni mozaik Jožefa Ača. U foajeu poljoprivredne škole „Petefi brigada“ se od 1965. godine nalaze dve zidne slike Zorana Petrovića. U Zgradi SUP-a Bačke Topole, 1980. godine postavljen je mozaik Atile Černika, dok se na fasadi zgrade Pošte od 1971. godine nalazi keramička dekoracija (mozaik) Dragoslava Stojanovića Sipa i Jožefa Tođeraša. Od 1958 godine u zgradi škole „Šinković Jožef“ nalazi se mozaik Miloša Bajića a na ulaznoj fasadi zgrade OZ „Vojvodina“ 1976. godine je postavljen reljef Aleksandra Zarina. U poslovnoj zgradi, RO „Žitka“ nalazila su se tri keramička panoa, autora Lajoša Vekonja, Ivana Jandrića i Jožefa Tođeraša. Pored ovih aplikacija, enterijer je dodatno oplemenjen sa više keramičkih žardinjera Edite Nemeš Fekete.

Bačka Topola

Zoran Petrović, Zidna slika, Spomen škola ”Petefi brigada”, 1965.
Miloš Bajić, Keramički obelisk, Škola ”Bratsvo-jedinstvo”, 1965.
Jožef Ač, Mozaik, Škola ”Bratstvo-jedinstvo”, 1965.
Aleksandar Zarin, Reljef na fasadi, OZ ”Vojvodine”, 1976.
Atila Černik, Mozaik, Zgrada SUP-a, 1980.
Dragoslav Stojanović Sip i Jožef Tođeraš, Keramička dekoracija na fasadi Pošte, 1971.
Miloš Bajić, Mozaik, Škola ”Jožef Šinkovič”, 1958.

Slučaj Čelarevo

Držeći se svog načela o Sintezi, Jović je kao posebno uspešan primer u Vojvodini, izdvojio Čelarevo, za koje tvrdi da je projektant „već u delu u nastajanju projekta uveo oblike likovne umetnosti i time uputio na moguću saradnju, programiranu, od samog početka koncipiranja pojedinačnih graditeljskih celina, ili složenijeg zahvata urbanog karaktera.“ U Čelarevu je sredinom sedamdesetih godina započeo projekt osavremenjavanja mesta u okviru koge će se razviti jedan od najzrelijih primera sinteze u Vojvodini. Potpomognuta kapitalnim investicijama Tekstilnog kombinata „Dunav“ i Poljoprivrednog kombinata „Podunavlje“, Mesna zajednica Čelarevo je izvela kapitalno ulaganje u izgradnju potpuno novog stambenog naselja sa rekreaciono-društvenim centrom i centrom za snabdevanje, pod imenom „Mali ritić“. U njemu su za relativno kratko vreme izgrađeni brojni stambeni objekti, samoposluga i druga javna zdanja, poput, Pošte, ambulante, Motela, Sportskog i rekreativnog centra. Arhitekta Ljiljana Jovanović Anđelković je za arhitektonsko rešenje ovog naselja, na Salonu arhitekture 1977. godine osvojila Prvu nagradu, dok je hortikulturno rešenje sa velikim uspehom realizovao profesor Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu pejzažni arhitekta Milan Sapundžić. U skladu sa generalnim planom uređenja mesta, Sapundžić je svojim konceptom povezao stari deo mesta sa novim, i to u jedinstvenu i funkcionalnu sredinu, a da pri tome nije poremetio sklad stare i nove arhitekture, odnosno starih i novih urbanih delova Čelareva. Pored toga, u samom naselju „Mali ritić“, Sapundžić je izveo uz primenu bogatu flore, i parterno uređenje koje je podrazumevalo brojne aplikacije prostornih objekata poput klupa, kandelabara, pergola, skulptura i jedne fontane koja je zamišljena kao centralni motiv mesne pjacete. Autor skulptura i fontane bio je vajar Jovan Soldatović.

Međutim, s početka sedamdesetih godina prošlog veka hronologiji razvoja, ovog velikog prostornog projekta prethodi ukupna modernizacija Čelareva koja je obuhvatala asfaltiranje, ozelenjavanje i uređenje ulica, a i uređenje i opremanje enterijera upravne zgrade Tekstilnog kombinata „Dunav“. U okviru Kombinata posebna pažnja je pružena enterijerskom i likovnom opremanju restorana društvene ishrane. Autor celokupnog enterijera fabrike i fontane u krugu fabrike bio je arhitekta Predrag Stepanić, dok je Jovan Bikicki u prostoru radničke menze realizovao monumentalnu kompoziciju u tehnici vitraž koje više ne postoje kao većina umetničkih dela.

U nastavku projekta, Motel i Sportsko – rekreacioni centar sa bazenom u Čelarevu takođe su predstavljali pažljivo isplaniran i iskoordiniran rad arhitekte i umetnika, sa bogato primenenom likovnom opremom enterijera i eksterijera. Autor eksterijera bila je arh. Ljiljana Jovanović Anđelković, enterijera arh. Predrag Stepanić, dok je hortikulturno uređenje okoline motela i rekreacionog centra izvedeno po projektu Milana Sapundžića. U enterijeru su u najvećoj meri dominirali monumentalni vitraži, autora Jovana Bikickog, izvedeni u somborskoj radionici „Stanišić“ i subotičkoj radionici „Ornament staklo“, kao i keramički panoi Vladislava Rajčetića, Aranke Mojak i Dragoljuba Adžića. Pored toga, u ovom enterijeru su bile smeštene i tapiserije velikog formata Nade Adžić i Jovana Bikickog, dok se u eksterijeru ističu vajarski radovi Jovana Soldatovića, bronzana skulptura i fontane. Treba pomenuti učešće i drugih likovnih i primenjenih umetnika koji su svojim, mahom, slikarskim delima, dodatno likovno oplemenili prostor Motela i fabrike TK „Dunav“ – Milan Stanojev, Miodrag Nedeljković, Vladimir Bogdanović, Cvetan Dimovski, Milan Uzelac, Petar Čurčić, Živojin Miškov, Vera Zarić, Slobodan Kuzmanov, Jovan Lukić, Dušan Nonin, Milorad Mihajlović, Mileta Leskovc, Slobodan Nedeljković, Branislav Vuleković, Isidor Vrsajkov, Petar Mojak, Sterios Arvanitidis, Rajko Petković, Milivoj Nikolajević, dok je Nikola Popržan izveo jednu kompoziciju u kovanom bakru. Kako izgleda malo je od svega navedenog preostalo, verovatno je većina uništena u požaru.

Čelarevo
Aranka Mojak, keramička dekoracija
Aranka Mojak, keramika
Jovan Bikicki, vitraž, bazen rekreacionog ventra Dunav, 1976.
Dragoljub Adžić Adžo, Keramički pano, majolika, 1978.
Dragoljub Adžić Adžo, Keramička dekoracija, 1978.
Vladislav Rajčetić, keramička dekoracija
Jovan Soldatović, Rode, skulptura
Čelarevo, Tekstilni kombinat Dunav
Jovan Bikicki, Kolonizacija Krajišnika u Vojvodinu, vitraž, 1975.
Jovan Bikicki, Podunavlje, vitraž, 1975.

Novi Sad

Nova zgrada Železničke stanice u Novom Sadu izgrađena je 1965. godine. Projektanti ovog izrazito funkcionalnog zdanja bili su arh. Imre Farkaš i arh. Milan Matović. Po završetku izgradnje Železnička stanica je postala glavni reper budućeg razvoja Bulevara 23. oktobra (danas Bulevar oslobođenja). U njenoj unutrašnjosti uglavnom dominira uglačani kamen sivih tonova, što u kombinaciji sa aluminijumskom oplatom srebrnih tonova, i kontapunktom plafona obloženog plastičnim pločama bele boje, celokupnom ambijentu daje utisak posebne elegancije. Upotreba staklenih površina na ulaznom portalu čini prirodnu vezu sa spoljinim prostorom koji je dodatno oživljen veštim apliciranjem monumentalne arhitektualne keramike u tehnici majolioka, autora Ljubiše Petrovića.

Ljubiša Petrović, Zidna kompozicija,

Slučaj Muzeja socijalističke revolucije

Po projektu zagrebačkog arh. Ivana Vitića, 1960. godine, započeta je izgradnja Muzeja radničkog pokreta i narodne revolucije Vojvodine, koja je pet godina kasnije završena a Muzej je useljen 1973. Vitić je zgradu Muzeja projektovao u duhu posleratnog modernizma, sa tada aktuelnim uticajima japanskog minimimilizma. Sinteza u ovom objektu je izvedena nenametljivim uklapanjem likovnih elemenata u širu prostornu zamisao.

Autor postavke, otvorene 1973 je arhitekta Đura Kavurić, autor sa bogatim iskustvom dizajniranja muzeja…

Opšti utisak uticaja japanske tradicije pojačan je organizacijom enterijera Muzeja, gde se posebno ističe atrijum sa pripadajućim prostornom, u kojem je Milan Sapundžić formirao ličnu intepretaciju japanske zen-bašte, sa vajarskim delima Pavla Radovanovića i Vladimira Labata. Drugi upečatljiv likovni element sinteze predstavlja vitraž velikih dimenzija, ugrađen u frontalni deo fasade čiji je autor Zoran Pavlović, profesor Akademije likovnih umetnosti iz Beograda, a izveden je u radionici za vitraže Stanišić u Somboru. Primena načela sinteze u unutrašnjosti zgrade zaokružena je sa muralom većih dimenzija autora Boška Petrovića, koji se nalazi u biskopskoj sali Muzeja. Na oplemenjivanju enterijera muzeja i stalne postavke učesvovalo je više autora – Nandor Glid, Jovan Soldatović i Zoran Petrović (skulpture), Slobodan Bodulić, Milan Trkulja i Milan Stanojev (reljefi), Aleksandar Zarin i Stevan Bodnarov (biste), Ljubomir Denković (keramoplastika), Boško Karanović (tapiserija i stubovi) i Božidar Bošković (sito na staklu).

Muzej radničkog pokreta i narodne revolucije Vojvodine (1971-1973)

Ivan Vitić, Muzej socijalističke revolucije Vojvodine, Novi Sad, projekat 1958-60; otvoren 1973. Foto
Đura Kaurić, Stalna postavka muzeja
Ljubomir Denković, Reljefi na stubovima, pečena terakota
Zoran Pavlović, ”Otpor”, vitraž
Nandor Glid, Kompozicije na stubovima, metalizirano oružje
Pavle Radovanović, ”Samoupravljač”, skulptura, kovani metal
Jovan Soldatović, ”Pobuna seljaka”, skulptura, patinirana bronza
Boško Petrović, Kompozicija, mural
Milan Sapundžić, Atrijum, hortikulturno rešenja

Hotel „Varadin“ je izgrađen 1967. godine na Petrovaradinskoj tvrđavi, u adaptiranom delu tzv. „Duge kasarne“. Projekat rekonstrukcije i enterijera, u to vreme veoma luksuznog zdanja izradio je arhitekta Andrije Šrek. Enterijer je izveden u duhu istoricizma i njegovo bogatsvo je činilo nekoliko vitraža većih dimenzija (izvedenih u staklarskoj radionici „Stanišić“ iz Sombora) kao i 12 tapiserija inspirisanih heraldičkom tematikom (izvedenih u „Ateljeu 61“), autora Jovana Bikickog. Unutrašnjost hotela je dodatno oplemenjena slikarskim delima Isidora Vrsajkova i Emila Boba, prostornom i zidnom keramoplastikom Vladislava Rajčetića, kao i jednom zidnom aplikacijom izvedenom u kovanom bakru, autora Radovana Ćesarova.

Jovan Bikicki

Spomen groblje palim borcima narodnooslobodilačkog rata 1941 – 1945. u Novom Sadu je, kao sastavni deo Gradskog groblja podignuto 1984. godine. Groblje predstavlja memorijalni, spomenički kompleks posvećen svim borcima Novog Sada poginulim tokom Drugog svetskog rata. Groblje je izgrađeno po projektu arh. Čedomira Radovića, dok je Sava Halugin autor prostornih objekata izvedenih u mermeru čija brojnost i kompozicioni raspored asociraju na postepeno okupljanje boraca i njihovu opredeljenost ka ideji slobode.

Zgrada Gradskog sportskog i poslovnog centra „Vojvodina“ (Spens), i danas po svojim karakteristikama predstavlja arhitektualnu i urbanističku posebnost, koja je položajem, volumenom i okolnim uređenjem, veoma spretno uklopljena u šire jezgro grada. Koliko je organizator takmičenja ozbiljno shvatio izgradnju jednog tako kompleksnog objekta, govori činjenica da je za potrebe gradnje formirana i posebna Direkcija za izgradnju Centra na čijem čelu se nalazio arhitekta Ivan Jurić, dok je projektovanje povereno arhitektama Živoradu Jankoviću i Branku Buliću. Zgrada Centra i okolni trg sa pratećim objektima sagrađeni su u rekordnom vremenu – za dve godine. U enterijerskom smislu, centar je predstavljao multifunkcionalni objekat – kombinaciju savremenog sportskog centra (Velika hala, Mala sala, dvorane za treninge, bazen, kuglana, strelište, pres-centar) i tržnog mola sa prodajnim (prodavnice, brojni butici, suvenirnica, banka, pošta), kulturnim (Galerija savremenih umetnosti Vojvodine, Galerija Spens, amfiteatar i dve knjižare) i ugostiteljskim sadržajima.

Izgradnja Hotela „Novi Sad“, u neposrednoj okolini železničke i međugradske autobuske stanice, završena je u aprilu 1980. godine, po projektu arh. Dušana Krstića. U prostranom faojeu hotela nalaze se tri zidna keramička panoa, većih dimenzija, autora Ljubiše Petrovića.

Ljubiš Petrović, keramički panoi, 1981.

Novi Hotel „Park“ je izgrađen 1961. godine, dok je izgradnja drugog dela hotela završena 1980. godine. Projektant dogradnje bio je arh. Miroslav Krstonošić. Za ono vreme Hotel „Park“ je bio moderno i luksuzno opremljen i sa ukupnih 22.000 kvadratnih metara zatvorenog prostora predstavljao najveći hotel u SFRJ. U fojaeu je (sve do njegove rekonstrukcije 2004. godine), bila aplicirana zidna keramička dekoracija u tehnici slikane majolike, autora Ljubiše Petrovića i monumentalna tapiserija Boška Petrovića (istkana u „Ateljeu 61“).

Miroslav Krstonošić, Hotel ’’Park 2’’, 1981.
Miroslav Krstonošić, eterijer hotela, 1981.
Ljubiša Petrović, zidna keramička dekoracija, 1981.

Na fasadi Više ekonomske škole, u univerzitetskom kampusu, podignute 1965. po projektu arh. Tatjane Vanjifatov Savić je postavljen mozaik autora Isidora Vrsajkova. Zid na ulazu u nekada dečije odeljenje Robne kuće „Progres“ je krasila keramička zidna aplikacija Ljubiše Petrovića. U holu Osnovne škole „Jožef Atila“ u Novom Sadu nalazi se zidna keramička kompozicija autorke Agneš Budžarov. Na jednom od zidova u foajeu Osnovne škole „Đorđe Natošević“ nalazi se aplicirana velika slikana kompozicija Boška Petrovića.

Kao deo međudržavnog ugovora SFRJ i NR Kine 1981. godine otvoren je Kineski restoran „Sečuan“. Restoran je izveden u kineskom stilu, a glavni projetant bio je novosadski arh. Mladen Momčilović. U formalnom smislu, enterijer predstavlja stilizaciju kineskog arhitektualnog nasleđa i njene sinteze sa zapadnjačkim shvatanjem prostora i umetnosti. Dodatnom bogatsvu i ukupnom utisku istočnjačkog prostora doprinela je primena elemenata iz oblasti umetničkog zanatstva: na unutrašnjim zidovima su aplicirana tri keramička panoa u tehnici patinirana terakota kao i nekoliko slobodnostojećih keramičkih lampiona u istoj tehnici. Pored toga, na unutrašnjim staklenim površinama ugrađen je vitraž izrađen u galeovoj tehnici obrade stakla (bojadisano i pečeno staklo uz primenu brušenja). Autor pomenutih likovnih elemenata bio je Vladislav Rajčetić.

Kineski restoran „Sečuan“

U sklopu uređenja Petrovaradinske tvrđave od kraja pdesetih šezdesetih godina su postavljene skulpture Jovana Soldatovića, Aleksandra Zarina, Ane Bešlić i Olge Jančić.

Ista grupa umetnika je u jesen 1957. u beogradskom Tašmajdanskom parku, priredila izložbu Oblik u prirodi, prvu takve vrste kod nas. Izložba na Petrovardinskoj tvrđavi je donekle modifikovana, bar po svojim porukama jer je namenjena parkovima ali i drugim urbanim celinama, pešaćkim zonama, okruženju novih velikih objekata itd. Više radova sa izložbe (Zarin, Bešlić, Soldatović) do danas svedoči o stepenu savremene skulpture u prostoru toga doba. U štampi je posebno pohvaljen Soldatovićev monumentalni rad ‘’Porodica’’, od preko četiri metra, postavljen mnogo kasnije na novosadskom Keju 1970. godine. Izložba je dobila pozitivne kritike i o njoj se dosta pisalo. U isto vreme, u jugoslovenskom paviljonu na Svetskoj izložbi u Briselu, bile su izložene skulpture Olge Jančić i Jovana Soldatovića. Desetak godina kasnije, Jovan Soldatović na Petrovardinskoj tvršavi postavlja svoje izložbe Mir čoveku (1968) a potom i Dođe li rat, odoše ljudi (1971), koje su bile više konceptualnog karaktera, od netrajnog materijala, dok skulpture svakako nisu bile predviđene za urbane prostore. Nova izložba Skulptura u slobodnom prostoru na Petrovaradinskoj tvrđavi organizovana je već u leto 1975. kao svojevrsna promocija radova nove generacije novosadskim vararki i vajara, poteklih sa Pedagoške akademije a kasnije i Akademije likovnih umetnosti u Beogradu – Branislava Prodanović, Julija Kiš, Mladen Marinkov, Andrija Vasiljević, Slobodan Bodulić i Ratko Gikić. I kasnije su u par navrata postavljane skulpture u slobodnom prostoru na području tvrđave ali one nisu bile trajnog karaketar pa je prvobitna ideja o parku skulpture pomalo zaboravljena.

Aleksandar Zarin, Ranjenik, bronza, 1957.
Olga Jančić, Kompozicija, kamen, 1957.
Ana Bešlić, Korenje, bronza, 1961.
Jovan Soldatović, Borba jelena, bronza, 1958. (postavljen 1965)
Jovan Soldatović, Dvoje, kamen, 1974.

Zrenjanin

U Zrenjaninu, kao već tradicionalnom centru arhitektonskog i zanatskog stvaralaštva iz 19 veka, bilo je u kasnijoj istoriji više primera kombinacije različitih (javnih) umetnosti. Od palavičinijevih skulptura na Sokolskom domu Dragiše Brašovana, do jednog od najvećih dinastičkih spomenika u Kraljevini SHS autota Palavičinija. Posle rata Zrenjanin polako postaje regionalni centar sa jako razvijenom industrijom.

Palavični, sklupture za Sokolski dom

U parku Skupštine opštine Zrenjanin, 1958. godine su postavljene dve bronzane skulpture Jovana Soldatovića. U zgradi DPO, Dragoslav Stojanović Sip je 1967. izveo vitraž u tehnici staklo zaliveno u olovo.

Park SO Zrenjanin, razglednica
Jovan Soldatović, Konj, skulptura, Park SO Zrenjanin, 1958.
Jovan Soldatović, Deček i lane, skulptura, Park SP Zrenjanin, 1958.
Dragoslav Stojanović Sip, Kompozicija, vitraž, 203 x 83cm, Svečana sala zgrade DPO, 1967.

Sredinom sedamdsetih godina prošlog veka započeo je projekat uređenja kruga fabrike za remont šinskih vozila „Šinvoz“ u Zrenjanu. U okviru hortikulturnog uređenja kruga, 1976. godine, postavljene su dve skulpture i jedna fontana. Autori skulptura su Milija Nešić i Tomislava Kauzlarić, dok je autor fontane Milorad Tapavica. U Zrenjaninu takođe postoji značaja broj primera iz oblasti Sinteze. Tako je u krugu Industrije tepiha „Proleter“ postavljeno nekoliko skulptura od kojih se posebno ističe skulptura Antona Kraljića iz 1977. godine, izvedena u belom mermeru. U krugu fabrike Kombinata „Servo Mihalj“ 1958. godine, postavljena je fontana autora Ilije Kolarevića. U krugu fabrike „Žitoprodukt“ 1977. godine je postavljena fontana izvedena u kombinovanoj tehnici, autora Aleksandra Zarina. U enterijeru zgrade „Naftagas i Montaža“ 1979. godine postavljen je poliptih u ulju, autora Zdravka Mandića. U sklopu uređenja enterijera „Banatske banke“, 1979. godine je postavljen je zidni pano Tomislava Kauzlarića.

Ilija Kolarević, Fontana, Servo Mihalj, 1958.
Aleksandar Zarin, Fontana života, Žitoprodukt, 1977.
Tomislav Kauzlarić, Plod, Banatska banka, 1979.
Nandor Glid, Žar ptica, Skulptura, NIS Naftagas, 1979.
Jovan Soldatović, Skulptura, NIS Naftagas, 1979.
Milija Nešić, Točak, skulptura, nerđajući čelik, 250 cm, Šinvoz, 1976.
Milorad Tepavac, Fontana, nerđajući čelik i alimuniju, Šinvoz, 1976. uništeno
Tomislav Kauzlarić, Modularna skulptura (Metalna krošnja), skulptura, aluminijum 200 x 300 x 250 cm, Šinvoz, 1976.
Anton Kraljić, Žena koja pliva, fontana, mermer, Proleter, 1978.

U sklopu revitalizacije Kaštela Ečka, kod Zrenjanina, 1964. godine, na platou je postavljena skulptura Tatjane Zarin. Dve godine kasnije u parku Kaštela postavljene su još dve skulpture, autora Vojina Stojića i Jovana Kratohvila.

Tatjana Zarin, Devojka sa pticom, skuptura, 1964.
Vojin Stojnić, Sunce, skuptura, 1966. nestala
Jovan Kratohvil, Skuptura, 1966. nestala

Subotica

Hotel „Patrija“ u Subotici izgrađen je 1963. godine u modernističkom duhu po projektu Dragutina Karla Denegrija (1931-2018). Pozicioniran je u centralnoj gradskoj zoni pored glavnog magistralnog puta i danas svojim volumenom dominira vizurom ovog dela grada. Hotel je predstavljao uspešnu primenu planski izvedene sinteze, u eksterijeru i enterijeru, podjednako. Tokom građenja objekta, na fasadi orjentisanoj ka magistralnoj saobraćajnici, postavljena je monumentala mozaička kompozicija autora Jožefa Ača. U restoranu hotela je bio apliciran mural velikih dimenzija Dragoslava Stojanovića Sipa, dok se u foajeu isticao, likovno bogat vitraž Karela Zelenka.

Dragutin Karlo Denegri, Hotel ’’Patia’’, 1963. stara razglednica
Jožef Ač, mozaik
Dragoslav Stojanović Sip, mural
Karel Zelenko, vitraž

U glavnom holu Radničkog univerziteta u Subotici (danas Otvoreni univerzitet), podignutom po projektu Dragutina Karla Denegrija, 1978. godine je postavljena jedna velika i tri manje zidne keramičke kompozicije subotičkog keramičara Ivana Jandrića.

Zelena fontana u Subotici je izrađena po projektu arhitekte Svetislava Ličine, 1971. godine. Za njen kompletan završetak trebalo čekati više od jedne decenije, sve do 1985. godine kada je konačno postavljena na glavnom gradskom trgu, kod Gradske kuće. Keramička oplata fontane je izrađena u duhu mađarske secesije, u fabrici keramike „Žolnaj“. Kao novije delo iz oblasti sinteze, Plava fontana je postavljena 2001. godine, ispred pročelja Gradske kuće u Subotici. Poput zelene fontane keramička oplata je izrađena u mađarskoj fabrici keramike „Žolnaj“. U jednom od holova robne kuće „Centar“ u Subotici 1978. godine postavljena je zidni keramički pano, većih dimenzija, autora Jožefa Tođeraša.

Veliki park na jezeru Palić formiran je u engleskom stilu davne 1842. godine kao deo ponude banjskog turizma u ovom mestu. Kroz svoju istoriju postupno je dopunjavan različitim sadržajima posebno početkom dvadesetog veka kada se gradi niz objekata u stilu mađarske secesije: Vodotoranj, Velika terasa, Muzički paviljon i Ženskog štranda, dok su od prostornih objekata postavljeni Spomen česma i dve Plave vaze koje su stigle kao poklon od fabrike „Žolnaji“ (Zsolnay). U drugoj polovini dvadestog veka park dobija funkciju javne bašta, pa se shodno tome dopunjava novim prostornim elementima. Tako su šezdestih godina postavljene skulpture Branka Ružića, Ane Bešlić i Zlate Baranji.

Pančevo

Pančevo je jedan od dva grada, pored Subotice, u čijoj se zaštićenoj zoni nalaze brojne skulpture (i spomenici) u slobodnom prostoru, nastajali od početka pedesetih godina do danas. U zaštićenoj zoni centralnog dela Pančeva nalaze se radovi Mire i Save Sandić, Branka Ružića, Božidara Jovovića, Angeline Gatalice, Olge Jevrić, Kosta Bogdanovića, Aleksandra Zarina, Lojze Dolinara, Ljubomira Denkovića itd. U zgradi SO Pančevo u ulaznom holu postavljena je skulptura u bronzi autora Mire Sandića dok je u Većnici postavljena triptih slikara Milića Stankovića. Ispred zgrade je postavljena skulptura Save Sandića. U gradskom parku u Pančevu je postavljena fontana Boža Jovovića i bronzana skulptura od istog autora. Nedaleko od ovih skulptura nalazi se i skulptura izvedena u belom meremeru autora Angeline Gatalice.

Mira Sandić, ”Odmor – Cvet”, 1973.
Sava Sandić, ”Dve žene – Udovice”, 1973.
Angelina Gatalica, Devojka sa lautom, 1974.
Božidar Jovović, Spomenik streljenim rodoljubima, 1962.
Božidar Jovović, ”Dečak sa lanetom”, 1972.
Božidar Jovović, Fontana ”Vodeni cvet”, 1973.
Božidar Jovović, ”Paor – Sejač”, 1975.
Ljubomir Denković, ”Kretanje”, 1981.
Nebojša Dalja, Spomen kompleks ”Stratište”, 1981.

Kao jednu od „ambicija“ primene sinteza u Vojvodini, Đorđe Jović navodi i primer Spomen biblioteku u Prigrevici. Biblioteka je zamišljena kao memorijalan objekat posvećen žrtvama Prigrevice u Drugom svetskom ratu. Zgrada je izgrađena u duhu funkcionalizma 1967. godine, po projektu Đorđa Bukvića, dok je autor enterijera bio arhitekta Andrija Šrek. Na glavnoj fasadi ove prizemne zgrade uklopljen je friz od bojenog čeličnog lima sa motivom stilizovanog simbola radništva i seljaštva – srpom i čekićem, dok je unutrašnjost biblioteke oplemenjena slikama Aleksandra Lakića.

Bačka Topola

U okviru revitalizacije Kaštela izgrađenog 1846. godine, u mestu Panonija (Opština Bačka Topola) i njegovog pretvaranja u hotelski objekat, u dobroj meri su primenjeni principi Sinteze, posebno u njegovom okruženju. U parku Kaštela, koji je od 1974. godine pod zaštitom države, postavljene su fontana i jedna skulptura, rad Josipa Hrdlička, zatim, skulptura Matije Vukovića, kao i slobodnostojeći mozaik, autora Miloša Bajića. Na ulaznim vratima u restoran Kašetela, ugrađena je rekonstruisana dekorativna drvena oplata – zanatski rad u duborezu Momčila Petrovića.

Žabalj

Restoran „Stari Žabalj“ otvoren je 1971. godine, nalazio se na obali Tise, dva kilometra od mesta Žabalj. Bio je smešten u rekonstruisanoj zgradi šajkaških graničara, iz sredine devetnaestog veka. Izgradnja restorana bila je poverena Vladislavu Rajčetiću koji je ujedino bio i autor enterijera, ali i svih likovnih elemenata u njemu, što ovaj objekat čini primerom total dizajna u posleratnoj Vojvodini. Restoran je realizovan u duhu stilizovane čarde sa prostora Bačke i dodatnom utisku ove ambijentalne teme doprinosila je primena iskustva iz oblasti umetničkog zanatstva. Inspirisan lokalnom tradicijom sa prostora Šajkaške i brodovima-šajkama, Rajčetić je u saradnji sa profesionalnim kovačem izradio nekoliko velikih lustera od kovanog gvožđa koje je kombinovano sa iskovanim bakrom. Deo enterijere su činili i veliki keramički ćupovi, zidni panoi sa islikanim a zatim pečenim keramičkim pločicama. Takođe, enterijer su krasili i keramički panoi izrađeni u tehnici duboke keramoplastike kao i veliki svetlarnik urađen u tehnici vitraž. Okolina zgrade je isto tako bila uređena u stilu čarde, uz dodatak nekoliko prostornih objekata od metala koji su dodatno pojačavali utisak ribarskog konaka.

Vladislav Rajčetić Restoran „Stari Žabalj“

U samom centru Žablja, u prizemlju novoizgrađene stambene zgrade, 1979. godine otvoren je restoran „Pivnica“. I ovaj objekat predstavlja delo Vladislava Rajčetića iz oblasti total dizajna. Inspiraciju za ovaj enterijer Rajčetić je našao u ambijentu starih vojvođanskih pivnica, tako da je u likovnom oblikovanju ponovo primenjeno iskustvo iz oblasti starog umetničkog zanatstva. U enterijeru se nalazi veliki keramički pano složene oblikovne strukture i tehnološke izrade, na kojem je prikazan tradicionalni način proizvodnje piva u Vojvodini. Na suprotnom zidu od velikog panoa nalazi se desetak stilizovanih tradicionalnih pivarskih grbova. Na plafonu dominiraju dva velika unikatna lustera. Lusteri su izrađeni u kombinaciji kovanog gvozđa i keramike. Deo prostora čine i posebni zidni svetlarnici sa ugrađenim vitražima izrađenim u klasičnoj tehnici stakla zalivenog u olovo.

Vladisalav Rajčetić „Pivnica“

Po projektu poljskog arh. Vikora Jackijeviča, 1979. godine završen je Centralni gradski trg u Bečeju, popularno nazvan „Pogača“. Isti autor je projektovao i zgradu Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Jackijevič je trg formirao pravougaono sa upisanom kružnicom, koja je analogna sa matricom trga s početka dvadestog veka. Celokupan prostor u potpunosti je popločan sivim granitnim pločama sa prostornim objektima izvedenim u belom mermeru. Na severozapadu trga je postavljen spomenik „Pobede“ (stilizovana ženska figura), poljske autorke Kristine Plavske Jackijevič, dok je na severoistočnom delu izvedena „složena kompozicija fontane, sa nizom pratećih funkcionalnih i likovnih motiva (denivelacija, gledalište, „pozornica“, skulptura itd.). Vodenoj površini prilazi se stepenicama sa severne strane od ulice Gerberovih i kaskadama sa centralnog dela trga. U središnjem prostoru trga su postavljene kaskade elipsoidnog oblika, dok se na delu ispred gradske kuće i zadužbine baronice Jović nalazi drvored i prostrana žardinjera sa perenama i zimzelenim stablima.

Park Heroja (danas Županijski) u Somboru formiran je nakon gradnje zgrade Županije 1882. godine. Tokom šezdesetih godina prošlog veka, pri obnovi parka, postavljeno je više skulptura čiji su autori Pavle Blesić, Mira Sandić i Ana Bešlić.

Narodni dom Mihajla I. Pupina u Idvoru sagrađen u akademskom stilu 1935. godine. Dom predstavlja zadužbinu znamenitog naučnika svom rodnom mestu. Ispred zgrade Doma 1980.godine je postavljen spomenik Mihajlu Pupinu, autora Aleksandra Zarina. Iste godine je na glavnom ulazu u ovo zdanje ugrađena drvena dekorativna oplata autorke Delije Prvački, dok je Zoran Pavlović u pročelju velike sale, islikao monumentalnu fresku.

U sali za ručavanje Motela „Rona“ u Novom Orahovu (naselje u opštini Bačka Topola) 1970. godine je postavljena zidna dekoracija autora Zorana Petrovića.

Zaključak

Sagledavajući razvoj Sinteze u Vojvodini od sredine pedesetih do kraja osamdestih godina prošlog veka, uočava se oblikovanja jedne autentične lokalne paradigme, koja je zasnovana na tradiciji mesta i njenog sjedinjavanja sa tada aktuelnom društvenom stvarnošću u zemlji i aktuelnim svetskim trendovma u sferi likovnog oplemenjivanja arhitektulanog i urbanog prostora. Brojni primeri izneti u ovde, govore nam, ne samo o pojedinačnim ili sporadičnim fenomenima Sinteze, već i o kontinuitetu u razvoju njene realizacije i misli o njoj. Kreirajući izvan svog intimnog sveta stvaranja, često u saradnji sa arhitektama, autori koji su činili deo pokreta Sinteze paralelno su učestvovali i u razvoju ukupnog karaktera vojvođanske umetnosti u periodu socijalizma, čemu je, a to moramo pomenuti, doprinosila i specifična vrsta mecenarstva od strane društvene zajednice. Na žalost, danas konstatujemo da je mali broj dela iz oblasti Sinteze i dalje u životu. Razlozi su brojni, i oni se kreću od nebrige za sopstveno nasleđe od strane lokalnih zajednica, do novomilenijumskih društvenih i ekonomskih preobražaja koji su zahvatili našu zemlju. U svakom slučaju, ideja Sinteze i ono što je ona proizvela, postalo je označeno epohe i nacionalnog uzleta tako snažno utkanog u kulturno tkivo naših prostora, zbog čega je ovo istraživanje i preduzeto.